نکات اساسی در مورد ترجمه - بخش دوم

دیگر از شرایط مترجم تسلط به خود متنی است که قرار است ترجمه شود. شاید اساتید بزرگوار بهتر از من این مطالب را بیان بکنند ولی من تجربیات خودم را عرض می کنم. اگر مترجم به متن چه از نظر زبان و چه از نظر محتوا و رشته تخصصی تسلط پیدا نکند طبیعی است که دچار خبط و خطا می شود. کسی که به زبان مسلط نباشد، اصطلاحات و ضرب المثل و طنز و کنایه و سایر جزئیات یک زبان را خوب درنیافته است و به ترجمه می پردازد مانند همان کسی می شود که دماغ شما چاق است را، بینی شما گنده است معنی می کند و کسی هم در رشته ای تخصص ندارد همواره هم خودش به کار خودش اطمینان ندارد و هم دیگران به ترجمه ی وی مطمئن نیستند. البته اشتباه همیشه بوده است. گاهی برگرداندن یک ضرب المثل به یک زبان مدت ها وقت مترجم را می گیرد. جمله «فَضَرَبَنا عَلی اذانِهِم» در این آیه کریمه قرآن «فَضَرَبنا عَلی اذانِهِم فِی الکَهفِ سِنینَ عَدَاً» را چه می خواهید ترجمه کنید. مترجم باید واقعاً با آن فرهنگ و زبان خو گرفته باشد تا اینکه روح کلام را بفهمد و از زبان خودش برای آن قالب درست کند. البته این دیگر داستان مفصلی است که آیا بعد از دریافت معنی باید تابع الفاظ متن هم باشیم یا در هر قالبی خودمان خواستیم بریزیم. در ترجمه کتب علمی و فلسفی ضرورتاً باید تا اندازه ای تابع متن اصلی باشیم یعنی سیاق کلام را و آن شیوه کلام را مراعات نماییم. مثلاً نمی توان در کتاب های ارسطو، کانت، دکارت و نظایر اینها از این متن اصلی به کلی دور افتاد. در مورد رمان و داستان چون بنده وارد نیستم عرضی نمی کنم. شرط دیگر مترجم، که بنده هم در عمل به آن رسیده ام، ذوق است. البته این ذوق در زمینه های مختلف متفاوت است. مثلاً ذوق ادبی با فلسفی فرق دارد. البته بنده سروکارم با ترجمه متون فلسفی بوده است و مقداری از مقدمه «آربری» بر قرآن کریم که جنبه ادبی قوی هم دارد ترجمه کرده ام در ترجمه آن قسمت ادبی مدتی دنبال سطحی می گشتم که متناسب با سطح نوشته مؤلف باشد. یعنی وقتی به یک شعر انگلیسی برمی خوردم که واقعاً در یک سطح عالی بود سعی می کردم آن شعر را در همان سطح ترجمه کنم وگرنه ترجمه آن به یک زبان مبتذل کاستن از قدر اثر محسوب می شود. مترجم باید علاوه بر درک مطلب، ذوق این را هم داشته باشد که بداند چگونه الفاظی متناسب سطح متن اصلی پیدا کند. این کار خیلی هم وقت می برد. گاهی یکی دو روز طول می کشید تا یک صفحه از آن را با الفاظ متناسب ترجمه کنم که مبتذل و پیش پا افتاده نباشد. در زمینه فلسفه هم همین حالت صدق می کندمتنی که از کانت ترجمه می شود نباید به صورت ترجمه بازاری دربیاید. مثلاً در این مورد می توان از «دانشنامه» ابن سینا کمک گرفت اما نه به صورت مطلق بلکه قابل فهم به زبان امروز و متناسب با نوشته کانت. بعضی از دانشمندان بزرگوار واقعاً زحمت کشیده اند و کتاب کانت را ترجمه کرده اند، اما قابل فهم نیست، باید چیزی عرضه کرد که مردم بفهمند.

به نظر بنده مجموعه آثار افلاطون که استاد دکتر نجفی ترجمه کرده اند نمونه بسیار خوبی از ترجمه خوب است زیرا در عین حال که قابل فهم است سطح یک متن علمی و فلسفی را حفظ کرده است متن به قدری جاافتاده و کلمات به اندازه ای در جای مناسب خود قرار گرفته که کم می شود آنها را جا به جا کرد. سزاوار است کسانی که ترجمه می کنند چند ترجمه از این نوع را مطالعه و با متن اصلی مقابله کنند. این کار می تواند معیاری برای پیشرفت کارشان باشد. مترجم باید حافظ اصالت زبان خودش باشد. از به کار گرفتن لغات خارجی و یا کلمات و عبارات سنگین عربی هم، بپرهیزد من که شخصاً در این متونی که از خارجی ترجمه کرده ام از به کار بردن لغات خارجی، جز در حد ضرورت، خودداری نموده ام. داستان «فارسی شکر است» جمالزاده را حتماً خوانده اید. من که چندین بار آن را خوانده ام. و مترجمان هم باید هر چند مدت یک بار آن را بخوانند تا یادشان نرود که اگر عربی زیاد یا نامأنوس و یا اگر از لغات خارجی استفاده شد چه چیز از آب درمی آید. ما نباید بعد مدتی این فارسی روان و شکرین را به آن صورت دربیاوریم که دیگر آن را باز نشناسند. همچنان که اکثراً اساتید یادآور شده اند استفاده ار لغات خارجی باید بسیار بسیار محدود باشد به طریقی که زبان شکل خودش را از دست ندهد. حتی کسانی مثل تقی زاده که عقیده داشتند ایران باید از فرق تا قدم فرنگی بشود می گوید که «من گفتم شما فرهنگب مآب بشوید، اما فرنگی نشوید. شما اگر قرار باشد زبانتان، اسم گذاریتان، نام مغازه هایتان، غذاهایتان و نوشته هایتان فرنگی بشود، دیگر شما فرنگی مآب نیستید بلکه فرنگی هستید.» به هر حال حتی او هم این سفارش را داردو البته باید گشت و کلمات معادل پیدا کرد. البته همان طور که از فردوسی مثال آوردم انتخاب باید به شکلی باشد که زبان فارسی همچنان اصالت خود را حفظ کند و مانند زبان امروزی اردو نشود. البته گاهی ناچاریم بعضی کلمات بیگانه را بپذیریم. در عربی «مذیاقی» را به عنوان معادل رادیو انتخاب کرده اند. ولی نمی دانم اگر ما از اول می خواستیم رادیو را به فارسی ترجمه کنیم چه لغتی را برمی-گزیدیم. یک فرهنگستان می توانست این مسئولیت را به عهده بگیرد. همچنان که قبلاً این کار را کردند و کلمات خوبی هم از فارسی به عنوان معادل خارجی لغات پیدا کردند. پس اگر بنا باشد کلمات را بی نظم و بی بندوبار در نوشته هایمان به کار بریم کار بسیار ناروایی را مرتکب شده ایم و حتی آنجاهایی که ترجمه از خارجی صورت می گیرد باید این مسئله کاملاً مراعات شود. آخرین نکته ای که عرض می کنم این است که ترجمه یک فن است. درست یک فن، یک وقت کسی نجار است یا کارگردان و هنرپیشه و یا متخصص هواپیما و موشک، این ها همه فن است. منتها آن سطح معلوماتی که در اختیار شخص قرار می گیرد تا فرد را قادر به انجام این گونه کارها کند متفاوت است. در نجاری ابزار بسیار کم استکارهای دیگر نیاز به مقدار بیشتری معلومات دارد. به هرحال مترجم هم مانند یک هنرمندباید آن قدر کار کند که ملکه اش شود و این کار با خواندن قواعد ترجمه صورت نمی گیرد. درست مثل رانندگی است، فرد با خواندن مقررات راهنمایی راننده نمی شود. آن قدر باید کار کند که وقتی به چراغ خطر یا یک علامت می رسد به طور خودکار عمل متناسب را اجرا کند، در نتیجه هم باید این طور باشد یعنی بعد از مدتی تمرین کردن در ذهنش جا بگیرد. باری کار ترجمه کار سختی است و همه می گویند: «کار بی اجری است»، اگر خوب باشد به حساب مؤلف می گذارند و اگر بد باشد به پای مترجم »با وجود تمام این حرف ها آن فوائدی را که گفتیم دارد و در عین حال که کار پرزحمتی است باید انجام گیرد.